Uczestnicy warsztatów zdążyli już mnie przyzwyczaić, że tematyka zajęć stanowi jedynie pewną podpowiedź, z której można skorzystać albo zrobić coś wedle własnego pomysłu. Tak oto oprócz dwóch cudnych wesołych baranków powstała prześliczna sowa. Dokładnie przemyślana, przeanalizowana i wykonana z niezwykłą precyzją. Ale też nie ma co ujmować barankom, które wymagały sporej pracy, zwłaszcza w kwestii lepienia drobnych kulek, składających się na wełniany kubraczek wspomnianego zwierzątka.
Wszystko wyszło kapitalnie, nawet jeśli początkowo ktoś miał wątpliwości czy sobie poradzi.
A prześliczne prace naszych uczestników można je zobaczyć poniżej na zdjęciach.
To były nasze pierwsze wielkanocne warsztaty w tym roku. Tematyka wprawdzie nawiązywała do wykonania kurek ale udało nam się zrobić jeszcze króliczka i… miseczkę dla kotka, z rybką i myszką.
Atmosfera na warsztatach była wspaniała. Wszyscy w wyśmienitych humorach, z uśmiechami od ucha do ucha, zrelaksowani a jednocześnie pełni twórczych pomysłów.
Po wykonaniu prac, wyschnięciu i pierwszym wypale prac przyszedł czas na ich wyszkliwienie. Proces ten potrafił nieźle zaskoczyć samych uczestników, bo kolorystyka prac przed wypałem drastycznie różniła się od tej po wypale. Dlatego też skrupulatnie dobierano kolory, z mocnym przejęciem i zaangażowaniem. Ale widać się opłaciło, bo efekty wyszły kapitalnie. Zadziwiły (jak najbardziej pozytywnie) nawet i samych autorów.
Cudownie pracuje się z ludźmi, którzy chcą poznawać nowe rzeczy, mają swoje własne pomysły i swój własny punkt widzenia, a przy tym wnoszą całe mnóstwo radości i pozytywnie się nakręcają. I właśnie ta wspaniała atmosfera przełożyła się na prace naszych uczestników. Przepiękne prace 🙂
Zazwyczaj proces tworzenia danej pracy kończy się wypaleniem gliny w piecu elektrycznym lub gazowym. Chcąc jednak trochę bardziej poeksperymentować w zakresie uzyskania ciekawych efektów na powierzchni wypalonego naczynia można pokusić się o zastosowanie właśnie takich alternatywnych metod wypału.
Ostatnio miałam okazję uczestniczyć przy wypale ceramiki metodą raku, obvara, saggar i przy wypale w piecu węgierskim. Metody te brzmią dość dziwnie, ale są na tyle ciekawe a ich efekty na tyle urzekające, że większość ceramików coraz częściej podejmuje się takich wypałów albo też uczestniczy w różnych plenerach czy warsztatach ceramicznych oferujących tego rodzaju wypały.
Jedną z nich i pierwszą, którą miałam okazję poznać uczestnicząc rok temu w plenerze ceramicznym, jest metoda raku. Technika ta, wywodząca się z dawnej Japonii, zdecydowanie różniła się od obecnie powszechnie stosowanej techniki zachodniej. Polegała w skrócie na ręcznym uformowaniu naczynia, wypaleniu go w niskich temperaturach, pozostawieniu nieszkliwionych rzeczy lub użyciu szkliw ołowiowych, ponownym włożeniu do pieca, wyjęciu gorących przedmiotów z pieca za pomocą szczypców i włożeniu bezpośrednio do wody lub pozostawieniu na wolnym powietrzu.
Ceramika ta nigdy nie była poddawana procesowi redukcji.
Obecna technika, którą stosujemy teraz, to tzw. amerykańskie lub zachodnie raku. Amerykańscy ceramicy urozmaicili tradycyjną japońską technikę wprowadzając m.in. redukcję, miedziane szkliwa (dające efekt lustra po wyciągnięciu z pieca i ochłodzeniu w wodzie) i krakle powodowane przez dym z trocin. Obecnie metoda ta wygląda tak, że ceramikę najpierw wypala się normalnie na biskwit, pokrywa szkliwami do raku, umieszcza i wypala w polowym piecu do temperatury ok. 1000OC, po czym czerwone od gorąca naczynia wyjmuje szczypcami i umieszcza w beczce z trocinami, gazetami, wyschniętymi skórkami owoców i wszystkim tym co łatwo się pali i daje dużo dymu. Naczynia ulegają szokowi termicznemu z powodu gwałtownej zmiany temperatury co powoduje pękanie szkliwa i procesy redukcji przy jednoczesnym wnikaniu w glinę dymu, który wzmacnia rysunek pęknięć. Szkliwa z zawartością miedzi ulegają redukcji. Następnie naczynia schładza się w wodzie w celu utrwalenia efektu.
Dodać tu jeszcze należy, że termin raku pochodzi od japońskiego słowa oznaczającego radość lub szczęście, co doskonale opisuje stan ducha i emocje po wypale tą techniką.
Fot.1 Wypalone lampiony techniką raku.Fot. 2 Naczynka z wypału metodą raku.
Obvara – czyli tzw. słowiańskie raku. Technika ta powstała ok. XII w. i była najbardziej popularna w krajach Europy Wschodniej. W skrócie polega na tym, że wcześniej wypaloną rzecz podgrzewamy w piecu polowym do temperatury ok. 1000oC, a następnie po wyciągnięciu zanurzamy ją od razu w zakwasie – roztworze mąki, wody i drożdży (lub w mleku), a następnie schładzamy w wodzie. Dzięki temu na powierzchni przedmiotów powstają fantazyjne, nieprzewidywalne i przepiękne wzory, wypalone ogniem i gaszone wodą.
Fot.3 Moje pierwsze naczynko, po wypale zanurzone w żurku.
Saggar – to metoda wypalania w osłonie. Technikę tę stosowano w Europie po raz pierwszy w XIX w. w Anglii. Polega ona na umieszczaniu biskwitu w osłonie (np. grubej aluminiowej folii) w otoczeniu różnych materiałów organicznych takich jak trociny, skórki z pomarańczy i bananów, tlenki metali, sole, itp. Podczas wypalania materiały te spłoną, a na powierzchni pozostaną efektowne kolorystyczne ślady.
Poniżej zdjęcie ceramiki wypalanej metodą saggar ze strony arsneo.pl
Fot. 4 Naczynie wypalone techniką saggar (zdjęcie ze strony arsneo.pl)
Jeszcze inną alternatywną metodę, którą miałam okazję w tym roku poznać jest wypał w piecu węgierskim. Piec ten jest typem pieca polowego podpalanego od góry. Najczęściej zbudowany jest z cegieł w formie okręgu zwężającego się ku górze, wewnątrz którego umieszcza się prace do wypału. Do pieca wkłada się prace wysuszone, ale z surowej gliny. Prace obsypuje się węglem, koksem, trocinami i kawałkami drewna. Wypał trwa naprawdę długie godziny, a nawet i dobę. Bezpośrednie zetknięcie ceramiki z żywym ogniem powoduje powstanie na jej czerepie fascynujących naturalnych śladów. Na koniec wypaloną w ten sposób ceramikę czyści się i nabłyszcza woskiem.
Fot. 5 Piec węgierski (zdjęcie ze strony dpslp.org.pl)
Tyle udało mi się doświadczyć.
Skoro jednak tu mowa o alternatywnych metodach wypału to chciała bym jeszcze wspomnieć o dwóch technikach, które dają naprawdę spektakularne efekty. Mowa tu o technice horse hair oraz naked raku.
Horse hair – czyli koński włos to wypał o tradycji indiańskiej. Polega na tym, że naczynie w stanie surowym poleruje się na wysoki połysk. Czyni się to przez angobowanie czyli nakładanie warstw rozwodnionej glinki, dokładnie polerując każdą warstwę. Po wypale rozżarzone naczynie wyjmuje się z pieca i przykłada do niego koński włos, który w określonej temperaturze wtapia się w powierzchnię ceramiki tworząc ekspresyjną delikatną linię na jej powierzchni.
Fot. 6 Horse hair (zdjęcie ze strony graffus.com aut. Tomasz Wyganowski)
Naked raku – czyli 'gołe’ raku to bardzo podobna technika do amerykańskiej wersji raku. Polega ona w uproszczeniu na pokryciu glinianego naczynia szkliwem (po uprzednim wypolerowaniu jego powierzchni czyli pokryciu jej warstwą gliny i wypolerowaniu metodą zwaną terra sigillata), wyjęciu go w szczytowej fazie wypału w temp. ok. 900 – 1000oC i umieszczeniu w pojemniku wypełnionym materiałem wydzielającym podczas spalania dużo dymu. Zachodzi proces redukcji, dym wnika w powierzchnię nieszkliwioną zabarwiając ją na czarno, szkliwo pod wpływem temperatury pęka tworząc tzw. krakle podkreślone we wnikający w spękania dym. Po redukcji prace moczy się w wodzie aby całkowicie pozbyć się skorupy wypalonego szkliwa. Na 'nagim’ naczyniu odsłania się wtedy czarny rysunek.
Fot. 7 Naked raku (zdjęcie ze strony graffus.com aut. Tomasz Wyganowski)
No i kto by pomyślał, że wypały ceramiki mogą być tak fascynujące. A jednak!
To oczywiście nie wszystkie stosowane alternatywne techniki wypału ceramiki. Jest ich o wiele więcej. Każda z technik jest inna i daje inne efekty pracy. Zawsze zadziwiające, czasem zaskakujące i niemal w każdym przypadku zachwycające. O całym ogromie radości z jej tworzenia nawet nie wspomnę. Tego trzeba po prostu doświadczyć.
Przy opisie niektórych metod, zwłaszcza tych, których nie dane mi było jeszcze poznać, posiłkowałam się wiadomościami z internetu. Jeśli jednak ktoś uzna, że dany opis jest niewystarczający, niezrozumiały albo nawet niewłaściwy to proszę o komentarz celem uzupełnienia opisu i dostarczenia rzetelnej wiedzy na powyższy temat.
Zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawę jak długotrwały i pracochłonny jest proces tworzenia ceramiki.
Często jak opowiadam znajomym jak on przebiega i ile czasu zajmuje (i dlaczego tyle kosztuje) to robią wielkie oczy ze zdziwienia. Więc może warto, w punktach, w jak najbardziej zrozumiały sposób, opowiedzieć Wam jak się w mojej pracowni tworzy ceramiczne rzeczy, które później cieszą niejedno oko.
Ręczne formowanie gliny.
Mniej więcej przypomina zabawę plasteliną przez dzieci w przedszkolu. Technik pracy jest kilka – formowanie z płata, za pomocą wałeczków, wygniatania czy drążenia. Czasem to co sobie wymyślimy wymaga naprawdę wielu godzin pracy. Potem jeszcze trzeba odpowiednio wygładzić, wyrównać zadziory i wstępnie wysuszyć, co niestety znowu zajmuje kilka godzin albo i nawet dni. Ostatnio robiona przeze mnie umywalka nablatowa musiała schnąć w mojej piwnicy przez dwa tygodnie. Gdybym ją zostawiła w pracowni, w takie upalne dni jak były ostatnio, najprawdopodobniej by pękła (wskutek zbyt szybkiego i niejednolitego skurczu podczas schnięcia) a cały proces tworzenia po prostu zmarnował by się.
Pierwszy wypał – biskwit.
I tu pojawia nam się tajemnicze słowo 'biskwit’, które wytłumaczę w dalszej części tego rozdziału. Otóż wstępnie wysuszoną pracę wkładamy do pieca ceramicznego na wypał w temperaturze ok. 900 stopni. Pieca ceramicznego niestety nie zastąpi nam zwykły piekarnik kuchenny, bo tak wysokiej temperatury nigdy w nim nie osiągniemy (to informacja dla tych, którzy notorycznie pytają mnie czy mogą sobie swoją pracę wypalić w piekarniku ;)) Proces wypału trwa jakieś kilkanaście godzin więc cierpliwość jest tu nadrzędną cechą, bo przecież po wypale trzeba jeszcze poczekać, aż piec się wystudzi i wtedy jest możliwość wyciągnięcia stamtąd tego, cośmy wcześniej załadowali. I właśnie taki oto produkt wyciągnięty z pieca nazywamy biskwitem. Niektórzy stwierdzą ze zdumieniem, że część włożonych przedmiotów po wypaleniu uległa zmianie. Zmniejszyły się, zyskały jasny ton, glina ma inny kolor. A wszystko to dzięki reakcjom zachodzącym wewnątrz pieca.
Bywa i tak, że praca nie doczeka dalszego etapu, bo ulegnie w piecu uszkodzeniu. Nie raz przez przypadek zamknęłam w glinie bańki powietrza, wskutek czego moje prace dosłownie eksplodowały w piecu, uszkadzając czasami jeszcze inne prace. Oby tylko jak najmniej takich przypadków.
Szkliwienie
Otrzymany biskwit należałoby teraz jakoś zabezpieczyć przed drobnymi uszkodzeniami mechanicznymi, takimi jak zadrapanie, albo też nadać mu odpowiednią wytrzymałość i odporność na temperaturę lub wodę. W tym celu należałoby go poszkliwić. Ale zanim to zrobimy każdy przedmiot poddawany temu procesowi powinniśmy odpowiednio przygotować. Biskwit można delikatnie przetrzeć papierem ściernym, żeby usunąć drobne niedoskonałości czy nierówności i przemyć mokrą gąbką, tak, by pozbyć się wszelkich pozostałych paprochów. Jak już mamy to wszystko wykonane to dopiero teraz możemy przystąpić do szkliwienia. Technik szkliwienia jest kilka – przez zanurzenie, natrysk czy malowanie pędzlem. Wszystko zależy od tego jaki efekt chcemy uzyskać. Jeśli ktoś myśli, że to takie pitu pitu to jest w wielkim błędzie. To jest naprawdę żmudny, długotrwały i pracochłonny proces. W dodatku szkliwo i glina muszą ze sobą współpracować. Czyli mając glinę przystosowaną do niskich wypałów wypalamy ją w niższych temperaturach (np. 1050o – 1080o) i dobieramy do niej szkliwa przystosowane do takich właśnie temperatur. I tak samo glina wysokotemperaturowa musi być kompatybilna ze szkliwem do wyższych temperatur. Nie mieszamy ze sobą przypadkowych glin i szkliw. I zawsze wypalamy w adekwatnym do nich zakresie temperatur. Jeśli tak nie będzie to nie mamy się co dziwić, że prace będą się łuszczyć, szkliwo nam zbombluje lub spłynie z pracy albo co gorzej glina w piecu przejdzie w stan płynny i uszkodzi spirale grzewcze.
Bywa i tak, że choć mamy wszystko do siebie idealnie dopasowane, to i tak możemy się mocno zdziwić przy wyciąganiu prac z pieca, bo okaże się np. że szkliwo, którego w danym momencie użyliśmy jest bardziej płynne od innych, albo nałożyliśmy go za dużo i zaleje nam to czego nie chcemy (np. twarz anioła, na którą spłynie szkliwo z włosów). I pomimo dobrych chęci i mnóstwa godzin pracy, taką pracę najzwyczajniej w świecie zepsujemy. To bardzo boli, kiedy siedzisz godzinami nad pracą, masz ją już taką jaką chcesz i przez spaprane szkliwienie możesz ją sobie już tylko wrzucić do szuflady, by nie raziła oczu. Ale czasem bywa też odwrotnie. Przedmiot wykonany powiedzmy sobie w sposób poprawny, po szkliwieniu potrafi nabrać niebywałego uroku.
Szkliwienie bywa naprawdę pracochłonnym procesem. Pamiętam jak jedną latarenkę (Kalamarnicę) szkliwiłam przez 8 godzin! Czyli taka przeciętna dniówka na wyszkliwienie jednej rzeczy. I ważne, żeby wyszło tak, jak tego oczekujemy.
Drugi wypał – na ostro.
To, co żeśmy już sobie poszkliwili to teraz musimy znów załadować do ceramicznego pieca i wypalić w nieco wyższej temperaturze, uwzględniając oczywiście to co mówiliśmy już wcześniej, czyli kompatybilność gliny, szkliwa i temperatury wypału. Po kolejnym długotrwałym procesie wypału otrzymuje się wreszcie nasz produkt, który jak już było wspominane wcześniej, niejednokrotnie potrafi nas zaskoczyć. Ale myślę, że w większości pozytywnie. Pamiętamy, że szkliw ze sobą nie należy mieszać aby uzyskać inny kolor z palety barw, tak jak w przypadku malowania farbami akrylowymi, akwarelowymi czy zwykłymi plakatówkami. To tu tak nie działa. Owszem mogą powstać ciekawe reakcje na granicy styku szkliw, czy też można uzyskać zupełnie niezamierzony efekt kolorystyczny po wypaleniu, ale tu barw się nie miesza.
I tak oto otrzymujemy zwieńczenie wielu godzin naszej pracy.
Co najbardziej kocham w ceramice? To oczekiwanie na otwarcie pieca po drugim wypale. To zniecierpliwienie, jak wyszło, czy dobrze poszkliwione, czy nigdzie przypadkowo nie zalało mojej pracy. Tą radość ze szczęśliwego zakończenia etapu tworzenia. I szczęście, kiedy efekt wielu godzin mojej pracy wyjdzie pięknie i zgodnie z moimi oczekiwaniami.
